Ένα άρθρο του Πέτρου Παπαναούμ που δημοσιεύθηκε το 2011.
Ο τίτλος χαρακτηρίζει την Αποκριά της Κοζάνης ως μια "λαογραφική καλλιγραφία", διότι είναι από τα σπάνια έθιμα στην Ελλάδα που συνεχίζονται ζωντανά έως και σήμερα με αυθεντικό τρόπο προσαρμοζόμενα κάθε φορά στις περιστάσεις του καιρού. Λαογραφική καλλιγραφία λοιπόν, διότι είναι ένα σπάνια όμορφο λαογραφικό φαινόμενο των ημερών μας.
Η Κοζανίτικη Αποκριά είναι ένα έθιμο που κρατάει με διάφορες μορφές πάνω από 300 χρόνια! Αρχικά ως Ρογκατσάρια (γύρω στο 1700) , στη συνέχεια με κωδονοφόρους (στα 1800) και έπειτα με την σημερινή περίπου μορφή. Πάντα ήταν ένας τρόπος εκτόνωσης, ένας τρόπος να μασκαρευτείς και να αφήσεις τα προβλήματά σου, ένας τρόπος να εκφραστείς ελεύθερα. Όμως η Κοζανίτικη Αποκριά έπαιξε σημαντικό ρόλο σε δύσκολες μέρες όπως αυτές υπό τον ζυγό των Τούρκων και υπό την κατοχή των Γερμανών. Εκείνες τις μέρες ο Φανός ήταν και ένας τρόπος να διατηρήσουν την εθνική συνοχή, την τοπική παράδοση και κουλτούρα και να μεταλαμπαδεύσουν στους επόμενους, τους νεότερους τις Αρχές και τα Ιδανικά της πατρίδας.
Οι καιροί, εκτός από δύσκολοι έγιναν και πονηροί στις μέρες μας. Αυτό που μας απέμεινε είναι η πολιτιστική κληρονομιά την οποία πήραμε από τους προγόνους μας και καλούμαστε να συνεχίσουμε για τη διατήρηση της ταυτότητάς μας, κλείνοντας τ’ αυτιά μας στις σειρήνες της ισοπέδωσης και υποβάθμισης κάθε εθνικής και τοπικής ιδιαιτερότητας.
Σε λίγες μέρες έρχεται η Τσικνοπέμπτη... αρχίζει και επίσημα η περίοδος της Κοζανίτικης Αποκριάς που κορυφώνεται την Κυριακή της Τρανής Αποκριάς. Μόνο "επίσημα" όμως γιατί οι Αποκριές είναι μπολιασμένες στο αίμα του Κοζανίτη ολόκληρη την χρονιά. Ο Κοζανίτης ζει για τις επόμενες Αποκριές, περιμένει πώς και πώς και μετρά συνεχώς αντίστροφα.
Στην Κοζάνη οι Απόκριες δεν είναι η αναβίωση του εθίμου των Φανών. Οι Κοζανίτες βιώνουν το έθιμο σε πραγματικό χρόνο. Μπορεί το οργανωτικό κομμάτι να το έχει αναλάβει ο Δήμος Κοζάνης όσον αφορά τις παράπλευρες πολιτιστικές εκδηλώσεις στην πόλη, παρόλα αυτά το έθιμο δεν θα μπορούσε να επιβιώσει ως σήμερα εάν οι ίδιοι οι κάτοικοι δεν κρατούσαν αναμμένη την φλόγα της Αποκριάς. Οι άνθρωποι των Φανών είναι οι πραγματικοί πρωταγωνιστές σ’ αυτό που λέγεται Κοζανίτικη Αποκριά.
Είναι μια αυθεντική εκδήλωση χαράς, κάθαρσης, αυτοσαρκασμού και σάτιρας με τρόπο μοναδικό και πολύπλευρο και με χιούμορ καυστικό και εύστοχο. Μια πανδαισία ευφυέστατων τραγουδιών, σχολίων, επιγραφών… πολλές φορές και σκωπτικών (λόγω των ημερών) αιωρούνται στην ατμόσφαιρα της πόλης με το "κερασάκι στην τούρτα" το μοναδικό χιούμορ των Κοζανιτών με τα κασμέρια και τα μπέντια. Με λίγο κρασί και κεράσματα από τους φιλόξενους ανθρώπους των Φανών, ο κάθε επισκέπτης γίνεται πολύ γρήγορα ένα μ’ αυτούς, σιγοψιθυρίζοντας και επαναλαμβάνοντας τα τραγούδια… έστω όσα καταλαβαίνει από αυτά που ακούει στο Κοζανίτικο Ιδίωμα.
Κάποιοι Κοζανίτες στο ενδιάμεσο του κύκλου που σχηματίζεται γύρω απ’ τη φωτιά, εκτελούν χρέη "διερμηνέα" σε κάποιους επισκέπτες που γελάνε μην καταλαβαίνοντας ακριβώς αυτά που τραγουδάει ο κορυφαίος του χορού.
Εκείνη την περίοδο το Κοζανίτικο Ιδίωμα έχει την τιμητική του ως ανάγκη του Κοζανίτη να εκφραστεί αυθεντικά χωρίς να υπάρχουν οι προκαταλήψεις και οι φραγμοί της ψευτο-ευγένειας και της σοβαροφάνειας της εποχής. Τα τραγούδια που ακούγονται στους Φανούς δεν είναι μόνο παλιά ανέκδοτα τραγούδια αλλά και νέα που σατιρίζουν, σχολιάζουν και "καυτηριάζουν" την επικαιρότητα.
Ο κάθε Φανός (δηλαδή η κάθε γειτονιά) έχει και τον δικό του χαρακτήρα, τη δικιά του ιδιαιτερότητα και δεν υπάρχει κάποιο πρόγραμμα. Το πρόγραμμα γίνεται εκείνη τη στιγμή με την συμμετοχή όλων με έναν μαγικό τρόπο. Ο πιο ντροπαλός μπορεί να γίνει ο πιο εκδηλωτικός, ο πιο ήρεμος να γίνει ο πιο ενθουσιώδεις και πάει λέγοντας… ή μάλλον τραγουδώντας και χορεύοντας!
Αυτό το έντονο ταμπεραμέντο των Κοζανιτών τα τελευταία χρόνια είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τα παραδοσιακά χάλκινα πνευστά όργανα που από τη μια ξεκουράζουν τους τραγουδιστές των Φανών και από την άλλη δίνουν ένα ακόμη μοναδικό χρώμα με τους μακεδονικούς ήχους να κάνουν το κλίμα εκρηκτικό. Η φιλαρμονική της Κοζάνης «Πανδώρα» έχει βάλει κάτι παραπάνω από λιθαράκι σ’ αυτό, καθώς βγάζει στρατιές μουσικών στην πόλη εδώ και περισσότερο από έναν αιώνα που υπάρχει.
Η Κοζάνη λοιπόν είναι ένας τόπος όπου οι άνθρωποι σέβονται την παράδοσή τους, την τιμούν και τη συνεχίζουν ζώντας μ’ αυτήν. Είναι μια πόλη που εδώ και τρεις τουλάχιστον αιώνες διατηρεί το Ελληνικό παραδοσιακό καρναβάλι, την Αποκριά, αρνούμενη να παρασυρθεί από τον ορμητικό χείμαρρο του ανεξέλεγκτου και ισοπεδωτικού εκσυγχρονισμού και της εθνικής αλλοτρίωσης από την οποία κινδυνεύει η ιδιαιτερότητα του κάθε λαού, του κάθε τόπου. Η ιδιαιτερότητα που ώθησε τους προγόνους μας να πολεμήσουν για να είμαστε ελεύθεροι και να λεγόμαστε Έλληνες!
Αξίζει λοιπόν να κρατήσουμε και να δώσουμε στους επόμενους αυτή την παράδοση… διότι λαός δίχως παρελθόν είναι λαός δίχως μέλλον.
Πέτρος Παπαναούμ